Jedan od najpoznatijih istorijskih spomenika u užičkom kraju zasigurno je Bela crkva karanska ili Bogorodična crkva. Ovaj velelepni verski hram nastao je u periodu od 1335. do 1342. godine, čiji je ktitor bio župan Petar Brajan. U porti crkve se organizuje nekoliko manifestacije, što povećava njenu posećenost i sve veći broj turista.
Njen značaj, pored toga što je stara sedam vekova, jeste što čuva verovatno najstariju predstavu Bogorodice Trojeručice urađene u fresko tehnici. To je jedna od najcenjenijih ikona u Srbiji srednjeg veka.
Prema rečima stručnjaka ikona Trojeručice u Karanu nastala je pre iste hilandarske predstave, a otkrivena je ispod sloja maltera kojim je prekrivena, kako se priča – da bi se zaštitila od skrnavljenja od strane Turaka.
– Bela crkva karanska nalazi se na arheološkom lokalitetu, jednom od retkih, donekle istraženih u užičkom kraju, pa je u porti, južno od crkve 1986. sagrađen Lapidarijum u koji je smešteno 13 antičkih spomenika (nadgrobne ploče, žrtvenici, cipusi, epigrafski spomenici), dok je ostatak pronađenih, među kojima i čuvena figura lava, prenet u Narodni muzej Užice – navodi u užičkom muzeju.
Ktitor Bele crkve karanske je župan Petar Brajan, jedan od lokalnih vlastelina države kralja Dušana i starešina Župe Lužnice, kako se u to vreme nazivala Lužnička dolina. Na ktitorskoj kompoziciji prikazan je župan Brajan sa porodicom-ženom, tri kćeri i sinom. Kasnije se verovalo se da je ispod ktitorske kompozicije sahranjen župan Brajan, ali istraživanja iz 1974. godine kada je urađena analiza ostataka skeletal, utvrdilo se da je ipak u pitanju velikaš, svetovno lice, sahranjeno mnogo kasnije nakon smrti župana, i to krajem XIV, najkasnije krajem XV veka.
Po predanju ova crkva je bilo mesto na kome se pričestila vojska cara Lazara na pohodu na Kosovo. Mada dokaza za ovu priču nema, vezuje se za činjenicu da je hram napravljen kao jedan od prvih u nizu zadužbina iz doba Nemanjića.
Turista koji dođe da poseti ovu svetinju može čuti i o tome da je crkva je u više navrata dograđivana, ali i o njenoj još starijoj istoriji.
Prilikom radova sedamdesetih godina, ispod oltarskog zida, iskopan je stari zid čiji se nastanak pripisuje starijoj hrišćanskoj bogomolji ili paganskom hramu. Izvesni znaci da je na mestu karanske crkve postojala hrišćanska bogomolja još u X veku poznati su iz radova Ilije Kašanina i Gordane Tomić. Prema pisanju Milana Kašanina, srpskog istoričara, sve do 1572. godine po turskim popisima karanska crkva nije imala sveštenika. U to vreme je bila potpuno zapuštena, a tek posle jednog veka obnovljena. To je opisano i u Karanskom jevenđelju, jednom vrednom reliktu, po zapisima popa Vuka, o kome ćemo kasnije pisati. Krajem 17. i početkom 18. veka, u doba drugog pustošenja, došlo je do stradanja mnogih fresaka u kaloti. Ovaj period poklapa se sa austro-turskim ratovima.
– …u karanski hram je ulazila stoka, pod bio prekriven muljem i blatom, u kubetu izrasla kleka, a na podu pronađeni jelenski rogovi… – navodio je Milan Kašanin.
U drugoj polovini 18. veka hram se počeo obnavljati. Naziv “Bela” za crkvu u Karanu prvi put se pominje na zapisu u jednom štampanom Jevanđelju iz manastira Mileševa koje je sastavio “Petar knez iz Trnave” i poklonio ga u “Belu crkvu u selu Lužnica”, a na kraju ovog Jevanđelja proklinje onog ko bi tu knjigu odneo iz crkve. Umesto Karana pominje se selo Lužnica. Radovi na konzervaciji i restauraciji arhitekture i freskoslikarstva crkve obavljeni su 1980. godine. Bela crkva Karanska se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od velikog značaja
KARANSKO JEVANĐELJE
U Beloj crkvi karanskoj je napisana jedna od naših najstarijih rukopisanih knjiga – Karansko jevanđelje. Po lepoti se poredi sa Miroslavljevim jevanđeljem. Karansko jevanđelje je pisano 1608. godine. Pisao ga je pop Vuk, sina protopopa Ralete, o kome se nema dovoljno podataka. Jedan zaseok u Karanu danas nosi naziv Raletići, pa meštani smtaraju da je to moguće u vezi sa protopopom Raletom, mada nema takvih prezimena. Karansko jevanđelje se čuva u manastiru Nikolje.
– Na kraju ove knjige Vuk opisuje težak život „od prokletih čeda agarjanskih na hristijanski rod”. I na kraju kaže: oh, oh, oh! S druge strane planine postojala je Mrkšina crkva, gde je sačuvano jevanđelje koje je pisao jeromonah Mardarije. On moli čitaoce da ga ne osuđuju, jer to delo nije pisao Duh sveti, već okajani monah Mardije, rodom „ot rekomija Drini”. Кaransku crkvu Turci su dva puta palili. Monasi su se razbežali i sa sobom nosili svoje dragocenosti. Tako se ovo jevanđelje našlo u Nikolju. Кada su Švabe 1915. godine napale Srbiju, naša vlast je naredila da se sve dragocenosti povuku ka Nišu, na istok. Ali kad su Bugari udarili s boka, srpska vojska se počela povlačiti ka Кosovu, a dragocenosti su ostale da ih neprijatelj koristi. Prilikom transporta za Nemačku, jedan se vagon zapali. Vojnik Švaba ugasi vatru, a sprovodnik voza uzme jednu knjigu i nagradi vojnika. Ta knjiga bila je baš ovo jevanđelje. Stiglo je zatim sve do Irske, do Dablina. Posle rata, Srbija je tražila da joj se sve dragocenosti vrate. Jevanđelje je godinama stajalo u kasi Žičke eparhije. Ja sam, kao karanski paroh, 1964. godine imao nameru da ga vratim u karansku Belu Crkvu. Za to sam bio dobio blagoslov od vladike Vasilija, ali pošto nisam imao uslova da ga čuvam, složio sam se da se prenese u Nikolje, gde se i danas nalazi – naveo je prota Dragomir Vidić za Politiku.
Ova knjiga je karakteristična po velikom broju ilustracija, likovnih elemenata, ornamentike i ukrasa. Umesto tačaka stavljani su kružići: mali zlatni pečati uokvireni crnim mastilom. Velika slova su prava mala remek dela, bogato ukrašeni crteži sa prikazom slova u ornamentalnom izdanju. Na početku svakog poglavlja je strana na kojoj je iscrtan Jevanđelista čiji deo se ispisuje, bogato ukrašena i to su jedine kompletno ilustrovane strane bez natpisa. Od boja su korišćene: najviše plava, potom crvena, narandžasta i u manjoj meri žuta i zelena. Boja je sveža kao nisu protekli vekovi od nastanka. Korice su od debele kože, sa izlizanim, ali dosta vidljivim ornamentom. Stranice od debelog, drvenastog papira su dosta dobro očuvane i s obzirom na starost i vekove upotrebe, sačuvane su toliko dobro kao da je knjiga svo vreme bila skladištena u muzejskim uslovima. Na zadnje dve strane knjige sa strane su se upisivali oni koji su pročitali, ali se mogu naći i dragoceni podaci o tome gde je sve čuvano – od Nikolja, Žiče, u crkvi u Bisoci, u rudničkom kraju, da bi opet bilo u manstiru Nikolju. Smatra se da je pomagač popu Vuku u prepisivanju bio jedan čovek islamske veroispovesti.
– Ova knjiga se veoma retko prikazuje u javnosti, iako je u literaturi odavno registrovana. Po svom izgledu i značaju Кaransko jevanđelje predstavlja nezaobilaznu rukopisnu knjigu, važan segment baštine, svaćene kao kultivisano nasleđe, ono što smo nasledili u prošlosti, negujemo u sadašnjosti i čuvamo za buduće generacije. A jedna od najvažnijih poruka koja se može pročitati iz likovnog ukrašavanja ove rukopisne knjige jeste raskoš prožimanja kultura, o čemu uvek treba voditi računa kada razmišljamo o starijim periodima istorije – naveo je dr Miloš Timotijević, istoričar i muzejski savetnik Narodnog muzeja u Čačku.
O upoznavanju ovog jevanđelja najavio je i Branislav Mitrović.
– Bela crkva Karanska poseduje raritet o kome veoma mali broj naših sugrađana zna. To je Karansko jevanđelje iz 1608. koje je posle Rujanskog veoma značajno i o kome će se tek govoriti u godini Prestonice kulture, jer ćemo raditi fototipsko izdanje i jednog i drugog četvorojevanđelja – rekao je Branislav Mitrović, predsednik Skupštine Grada Užica i osnivač manifestacije “Žestival”, čiji se jedan od osam dana dešava u porti crkve.
O Beloj crkvi Karanskoj knjigu je napisao Rade Poznanović.
Autor: LZS, naslovna foto: Milunka Nikolić
Zahvaljujemo se Narodnom muzeju Užice na saradnji
Tekst je deo medijskog projekta “Kroz istoriju do budućih turista” koji je sufinansiran od Grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
